نگاهی به بعضی عناصر داستان «انتری که لوطیش مرده بود» نوشته صادق چوبک»

از سعید

داستان با مقدمه بسیار خوبی آغاز می گردد. خواننده با خواندن این مقدمه موجز ( در چهار، پنج سطر ) بلافاصله و سریعا با زمان، مکان و کاراکترهای قصه آشنا میگردد. زمان : یک روز صبح ، مکان: دشتی بنام « برم » در حوالی « کتل دختر»، شخصیت ها: یک لوطی تریاکی و حشیشی بنام جهان و انترش مخمل.

فضا ، آتمسفر و حال و هوای داستان نیز با هنرمندی به تصویر در آمده است: دشتی پهناور و مه گرفته در طلوع آفتاب. دشتی که در گوشه و کنار آن دود بلوط هایی که ذغال می شوند بهوا رفته است. در گوشه ای از این دشت یک کنده درخت خشکیده با یک شکاف دود زدهه بی ریخت قرار دارد که مردکی تریاکی در داخل حفره ی تنگ و تاریک آن به خوابی ابدی فرو رفته است. انتری خسته ،گردآلود و هاج و واج که با زنجیری به زمین دوخته شده است بهمراه اشیائی که در جلوی مرد بی جان قرار دارند و گوشه ای از دلمشغولی های وی در زمان حیاتش بوده اند ( کشکول، چپق ، وافور، توبره، کیسه توتون، قوطی چرس و چند حب ذغال خاکستر شده) هم به خلق هنرمندانه فضای داستان کمک می کنند و هم شناخت شخصیت مردی که مرده است را برای خواننده آسان تر می نمایند .

نویسنده نه تنها در نهایت ایجاز خواننده را با زمان ، مکان و شخصیت های قصه آشنا می نماید و حال و هوا و فضای داستان را به او القا می کند، بلکه بلافاصله و بی حاشیه رفتن او را در معرض اولین کشمکش داستان نیز قرار می دهد: لوطی جهان مدت نسبتا طولانی است که توی کنده کت و کلفت یک بلوط خوابیده است و حالا با وجود سر و صدای فراوان کامیونهایی که از جاده مجاور می گذرند بیدار نمی شود. چه شده است ؟ آیا لوطی مرده است ؟

داستان « انتری که ...» بمانند هر داستان خوب که دارای پیرنگ حساب شده ای است، با یک کشمکش آغاز میگردد.

اولین کشمش قصه در ذهن مخمل شکل می گیرد و یک کشمکش داخلی است : چه بسر لوطی ام آمده است؟ چرا بیدار نمی شود؟ این کشمکش داخلی که در مخیله مخمل بوجود آمده بدلیل تغییراتی است که در محیط اطراف وی روی داده است : لوطیش از جایش تکان نمی خورد و چهره ی مهتابی و چشمان وردریده ی لوطی برایش تازگی دارد .

مردن لوطی جهان هم باعث بوجود آمدن کشمکش ذهنی (داخلی) در مخمل می شود و هم ساسپنس ( شک و انتظار ) لازم برای علاقه مند کردن خواننده به بقیه ماجرا را نیز خلق می کند: حالا که لوطی مرده است، چه بر سر انترش خواهد آمد ؟ انتری که همه هستی اش در دست لوطی بوده است، حالا بی او چکار خواهد کرد؟ آنهم با آن زنجیر و با آن میخ طویله که او را به زمین دوخته است ؟

مخمل بعد از دقت در حال و احوالات لوطی اش پی به این حقیقت که وی مرده است می برد و بدین ترتیب کشمکش اولیه که کشمکشی داخلی بود برای او رفع و برطرف می گردد. ( در حاشیه اضافه کنم که خواننده پیشتر و زودتر از مخمل از مرگ لوطی جهان آگاه می گردد و نتیجتا این کشمکش اولیه نزد او زودتر رفع میگردد).

اما زایل شدن کشمکش اول، پایان کار نیست. به محض آنکه آن کشمکش فروکش می کند ، کشمکش دیگری، و اینبار کشمکشی بیرونی آغاز می گردد: کشمکشی بین مخمل و محیط اطرافش: بین مخمل و تنهایی. بین مخمل و بیابان. بین مخمل و زنجیر. بین مخمل و میخ طویله. بین مخمل و آدمهایی که آن دور ها بلوط می سوزانند.

کشمکش مخمل با محیط اطرافش و شوک تنهایی باعث می شود که خاطرات گذشته های دور و نزدیک بیاد مخمل بیاید و خواننده داستان با مرور این خاطرات بیشتر با شخصیت های داستان یعنی لوطی جهان و انترش آشنا گردد:

+ لوطی آدمی بی رحم بوده است و انتر موجودی بدبخت و تو سری خور : وقتی مخمل به آدمهایی که پای دودهایی که هوا کرده بودند در تکاپو بودند نگاه کرد بیشتر ترسید و یاد کتک هایی که همیشه از لوطی اش خورده بود افتاد. ه

+ لوطی آدمی بوده است سخت معتاد به حشیش و تریاک : دیشب که از راه رسیدند...لوطی زنجیر مخمل را زیر همین بلوط ول کرد و خودش هول هولکی آتشی روشن کرد... و قوطی چرسش و وافورش و تریاکش را از توبره اش در آورد... و شام خورده نخورده ، وافور را پیش کشید. هه

+ مخمل هم توسط لوطی معتاد شده بوده است : آخر های بستش هم مانند همیشه به مخمل دود داد. مخمل ...ذرات دود را می بلعید .

+ لوطی آدمی خود خواهی بوده است و قبل از هزجیز اول بفکر خودش بوده است: اما لوطی بست های اول را برای خودش می کشید و ...اعتنایی به مخمل نداشت.

وقتی کشمکش دوم داستان ( کشمکش مخمل با محیط و شرایط بیرونی) پیش می آید ، روایت داستان عمدتا و بطور محدود از دید مخمل بعمل می آید. این زاویه دید، مشاهدات و تجربه های مخمل که شب و روز با لوطی جهان بوده است و شناخت خوبی از او کسب نموده است را در اختیار خواننده قرار میدهد و از این طریق به او امکان می دهد هر چه بیشتر و بهتر با لوطی جهان و از طریق او با خود مخمل آشنا گردد.

بطور مثال خواننده در می یابد که لوطی جهان آدم کلک باز و شارلاتانی بوده است. او در انتهای معرکه هایش و وقتی کار جمع کردن پول به اتمام رسیده بوده است، خماری مخمل را بهانه می نموده و سر مردم را شیره می مالیده و جیم می شده است. اما وقتی به قهوه خانه ها می رسیده اند به مخمل محل نمی گذاشته است و در عوض خودش می نشسته است و سیر تریاکش را می کشیده است ! یا اینکه مخمل در اوج درگیری با شرایط تازه ای که برایش پیش آمده است دست به گریبان اعتیاد ناخواسته اش نیز هست: دیشب هم دود حسابی به مخمل نرسیده بود و حالا خمار بود.

لوطی آنچنان مخمل را هم از لحاظ جسمی و هم از نظر روحی و روانی به خودش وابسته کرده بوده است که مخمل اکنون بعد از مرگ او نمی داند چکار باید بکند و چگونه به زندگی اش ادامه بدهد. مخمل بعد از مرگ لوطی جهان احساس می کند موجود کامل و مستقلی نیست چرا که لوطی برایش همزادی بود که بی او وجودش ناقص بود . مثل اینکه نصف مغزش فلج شده بود و کار نمی کرد.


داستان بسیار هنرمندانه وابستگی مخمل به لوطی جهان را با یک متافور زیبا که همان زنجیر شدن مخمل به زمین باشد عینیت داده و ملموس کرده است. برای مخمل خاتمه دادن به وابسته گی هایش به لوطی جهان همانقدر مشکل و درد آور است که خلاص شدن از دست زنجیز و میخ طویله ای که آنرا به زمین متصل کرده است: زنجیری که تا خودش را دیده بود چون بار گرانی به گردنش آویخته بود. مانند یکی از اعضای بدنش بود. زنجیری که ( درست بمانند وابستگی اش به لوطی) جز گرانباری و خستگی و زیان و آزار از آن چیزی ندیده بود .

تازه وقتی مخمل موفق می شود به زحمت میخ طویله را از زمین بیرون بکشد متوجه می شود که هنوز از شر زنجیر راحت نشده است: از رهایی خودش شاد شد. راه رفت. اما زنجیر هم به دنبالش راه افتاد...هردو بهم بسته بودند . لوطی جهان مرده است اما وجود انترش کماکان با بندهای نامرئی به او وصل است . بندهایی که مخمل هر کاری بکند و هر جایی که برود او را رها نخواهند کرد. ه
---------------------------------
اشکلاتی هم در داستان بنظرم رسید که عمدتا مربوط به بیماری های دوران کودکی داستان نویسی در ایران است و در مورد آنان نباید زیاد سخت گرفت.
اشاره ای به بغضی از این اشکلات : ه

تشبیه جاده به کرم کدو ، تشبیه مشمئز کننده و نچسبی ست . ه

******************
در داستان می خوانیم که « مخمل رو دوپایش بلند شد و بسوی لوطیش سر کشید. چهره ی اخمو و سه گره ابروهایش تو هم پیچ خورده بود...»
وقتی می خوانیم که مخمل به سوی لوطیش سر کشید، بر اساس منطق داستان نویسی ، جمله بعد یعنی « چهره اخمو و سه گره ابروهایش تو هم پیچ خورده بود...» قاعدتا باید توصیف چهره لوطی باشد که مخمل به سویش سر کشیده است. اما وقتی خواندن داستان را ادامه می دهیم: « پره های بریده بینی درازش رو پوزه ی باریکش چسبیده بود و می لرزید...» متوجه می شویم که این توصیف مربوط به چهره ی خود مخمل است. این اشتباه باعث آشفتگی ذهن خواننده می شود و از ضعف های ساختاری داستان است. ه
( در سینما هم وقتی نمای درشت صورت کسی را می بینیم که توجه اش به سوی شخص یا چیزی جلب می شود - یا بقول چوبک به سویش سر می کشد - تصویر بعد ، بلا فاصله آن شخص یا شیئی مورد توجه نفر اول را نشان می دهد ، نه جزئیاتی از چهره خود او را که دارد به شخص یا شیئی دیگر نگاه می کند). ه

******************
می خوانیم: « میخ طویله بلند و زمختش تو خاک ...دفن شده بود و مرکز دایره ای بود که او را به زمین وصل کرده بود». ه
این خود میخ - یعنی مرکز دایره - است که مخمل را به زمین وصل کرده بود، نه دایره ای که میخ مرکزش بود. جمله فوق این با بهم ریختن این مفاهیم به خواننده اینطور القا می کند که خود دایره ( که پدیده ای است ذهنی و غیر ابژکتیو) مخمل را به زمین وصل کرده بوده است.که البته اشتباه است. ه

******************
وقتی داستان به آنجا می رسد که : « لوطی اتفاقا خواب به خواب شده بود و ... » ، خواننده مدتی است که دیگر متوجه شده است لوطی مرده است و دیگر نیازی نیست که راوی داستان در اینجا با دادن یک گزاره ی اضافی، صحنه ای که به زیبایی به تصویر کشیده بود را مخدوش نماید. ه

******************

در همان سطرهای اول داستان خواندیم که لوطی با انترش « دم دمهای سحر از پل آبگینه راه افتاده بود » . اما بعد در قسمت های بعدی قصه می خوانیم که : « دیشب پیش از خواب لوطی جهان...زنجیر مخمل را گرفت و برد...زیر یک درخت بن و میخ طویله اش را تا ته توی زمین کوفت و برگشت و خوابید اما خواب به خواب شد». ه
راوی اینجا گویا یادش رفته است که قبلا گفته بود لوطی دم دمهای سحر بود که راه افتاد و اشتباها زمان کوفتن میخ طویله و برگشتن و خوابیدن لوطی را به شب قبل منتقل کرده است. ه

******************

راوی بهتر بود که درک شباهت هیکل بی جان لوطی به کنده پوسیده بلوط را به خواننده واگذار می کرد و خود اینقدر بچه گانه این متافور را به رخ خواننده نمی کشید. آنهم نه یکبار که دوبار. یک بار آنجا که نوشت: «لوطیش برایش همان حالت کنده بلوط را پیدا کرده بود» و یکبار هم آنجا که می گوید: « از تو هوای فلفل نمکی بامداد دانست که لوطیش حالت همان کنده بلوط را پیدا کرده و خشکش زده و... ». ه

******************
راوی خیلی اصرار دارد که مبادا خواننده هم سرنوشت شدن زنجیر و زنجیری ( یعنی مخمل ) و یکی شدن آنها که یکی از فرازهای زیبای داستان است را خوب متوجه نشده باشد و باز بی توجه به قدرت درک خواننده اش این موضوع را نه یکبار که دوبار برجسته می کند و به زیبایی صحنه ای که آفریده است و معنای عمیقی که در آن نهفته است لطمه وارد می کند. یکبار آنجا که میگوید: « ...اما زنجیر هم به دنبالش راه افتاد...آنهم رها شده بود. اما هردو بهم بسته بودند». و بار دیگر وقتی که می نویسد: « اما حالا صدای سریدن زنجیر روی خاک و سنگلاخ بود که کلافه اش کرده بود. زنجیر همزادش بود». اینجا هم بهتر بود چوبک می گذاشت خواننده خود به این ادراک برسد و لذتش از خواندن قصه او چندین برابر گردد. ه

******************
در جایی دیگر از قصه می خوانیم که : « شاهین به تندی از بالای سرش گذشت...و به همین تندی که یله شده بود اوج گرفت ».
از آنجا که گذشتن شاهین از بالای سر مخمل مربوط به زمان گذشته ( هرچند کوتاه و همین چند ثانیه پیش) است ، اشتباه است که در جمله بعدی یعنی: « کوهی ترس و تهدید بر سر او ریخت و به همین تندی که یله شده بود، اوج گرفت». از اشاره به نزدیک « به همین » استفاده کنیم. درست آنست که با توجه به گذشته بودن زمان یله شدن شاهین، از اشاره به دور « به همان » استفاده شود: شاهین به همان تندی که یله شده بود دوباره اوج گرفت . ه

******************

می خوانیم که : « مخمل...در گیر و دار فرار هم تهدید می شد.مرگ لوطی به او آزادی نداده بود».ه
چوبک مجددا درک و فهم خواننده خود را خیلی دست کم گرفته است و برای شیر فهم کردن او بصورت خیلی زننده ای توضیح می دهد که « مرگ لوطی به مخمل آزادی نداده بود» . مثل اینکه ما خودمان شعور نداریم اینرا فهمیده باشیم ! ه

سعید